Eliza,
euskal abertzaletasuna eta Ameriketarako erbesteratzea. Ikuspegi orokor bat
(1898-1940)
Óscar Álvarez
Gila
0.- Eliza Katolikoa Euskal Herrian
Eliza Katolikoak Euskal Herriko bizitzaren atal guztietan
izan duen garrantzia aipatzeko beharrik ez dago. Izan ere oraintsu arte, bai
Espainiako esparruan eta baita Frantziakoan ere, Euskal Herria beti nabarmendu
da bere katolikotasunaren indarra dela eta. Oraindik ere, estatu espainiarraren
barnean, bokazio erlijioso gehien eman duen eskualdea Nafarroa dugu1; eta
urtean zehar Elizak antolatzen dituen diru-bilketetan (misioen eguna, apaizgaientzako
eguna, Karitas-eko eguna etab). Nafarroa gaurdaino lehen postuan mantendu da.
Elizaren presentzia honen garrantzia, beraz, erraz islada
daiteke Euskal Herriko bizitza historikoaren atal guztietan; eta, gure ikerketa
mugatzen duten azken bi mendetoan, batez ere bi ezaugarri edo adierazpide
nagusitan ikus dezakegu:
1.- Alde batetik, Euskal Herriak eman duen bokazio-kopuru
zabal-zabalean. Nafarroari (eta berriro ere Nafarroa aipatu behar, Euskal
Herrian gai honetan beti aitzindaritzari atxekirik egon delako) noizean behin
Elizaren bihitegia izena eman zaio. Datuei begiratu baino ez da beste ezer egin
behar. Adibidez, 1961-ean Espainiatik kanpo bizi ziren erlijioso
estatu-espainiarrak zenbatu zituen errolda baten arabera, probintziaz
probintziako ranking-ean, Hego Euskal Herriko lau lurraldeak lehendabiziko
zortzien artean aurkitzen ditugu (ik. 1. laukia).
Postua Probintzia Kopurua
1.a NAFARROA 3 775
2.a Burgos 2 253
3.a GIPUZKOA 1 707
5.a BIZKAIA 1 334
8.a ARABA 905
1. Laukia: 1961-I-1ean Espainiatik kanpo destinaturik zeuden
erlijioso eta apaizak2.
2.- Bestetik, historia garaikidean Euskal Herriko bilakaera
politikoan erlijioaren auziak eta elizgizonek hartu duten partea kontutan hartu
behar dugu. García de Cortazarrek dioenez, «apaizak sakristiara» lemapeko
liberalen nahia, Euskal Herrian inon baino gutxiago bete zen, esamolde hutsa bihurturik
geratuz3. Eliza gizartean leku publiko eta maila goreneko baten bila ibili zen
etengabe, eta baita lortu ere. Elizak, benetako boterea zuen euskal gizartean;
eta ez zen botere hau eragin ideologiko soilean geratu. Are gehiago: botere
zibilarekiko harreman eta lotura hain estuak zituen, Euskal Herriko gizartearen
gidaritzan Elizaren esanetatik urruntzerik ez zegoela. Berriro ere García de
Cortazarren hitzak hartuz, «Aro Garaikideko euskal Elizari leku guztietatik
politika dario. Politika onartua zein ez onartua, baina beti politika»4.
1.- Eliza Katolikoa eta politika Euskal Herrian
Horrexegatik, beraz, euskal gizarteak bizi dituen mugimendu
eta aldaketa politiko guztiek eragin bikoitza sortarazi dute Hego Euskal
Herriko Elizan.
-Alde batetik Elizaren barnean ere mugimendu eta aldaketa
hauek ia automatikoki isladatu dira, Eliza ez baita mundutik aparte kokaturik
dagoen izaki perfektu bat, sustraiak lurrean erroturik baititu: munduan
antzezten baitu bere papera, eta munduan hornitzen baita behar duen
pertsonalez.
-Eta bestetik, auzi politiko guztietan, lehendabiziko
karlistadatik Franco-ren garaietaraino, Eliza bera auzigaietako bat izan da.
Onerako ala txarrerako, kontra ala alde, plazaratzen zenean, edozein ideologiak
Elizarekiko eta Elizaren nagusigo politiko eta sozialarekiko bere jarrera
azaltzen zuen, salbuespenik gabe.
Arazo politikoen aurrean euskal apaizgoaren barnetik aterako
zen erantzuna ere bikoitza izango zen. Elizaren abotsa ez zen bakarra ezta
batua ere izango. Asko laburbilduz eta bakunduz, etenduraren bi aldeetan,
aurrez aurre, apaizgo xumea eta hierarkiak zeudela esan daiteke. Etendura hau
bi mendeetan zehar nabari dezakegu; XIX.ean ahulduagorik edo ezkutuagorik, begi
bistan XX.ean.
Gainera, abots edo eritzi desberdin horien artean, gehiengoak
(edo, behintzat, gutxiengo ez hain txiki batek) indarrean zegoen botere
politikoarenak ez ziren aburuak defendatu dituela azpimarratzekoa da. XIX
mendean, liberalismoaren aurka (karlismoa, eta oro har tradizionalismoa); XX.
mendean, euskal abertzaletasunaren alde5.
Guzti hau dela eta, apaizgo honek (bereziki oinarrizko euskal
apaizgoak), eritzia hauek defendatzearengatik erasoak jasango ditu.
1.- XIX. mendeak erasook botere politikotik etorriko
zitzaizkien. Elizaren barnean, behintzat oinarrizko eritziaren esparruan,
nolabaiteko batasuna ba omen zegoen, nahiz eta praktikan goiko hierarkiek
botere politikoarekin harreman on eta zibilizatuak mantentzeko taktika
erabiltzen zuten.
Esaterako, gerrate karlistetan apaiz xume asko6 buruz belarri
sartu ziren karlismoaren alde, Fidel de Sagarminagak salatzen zuen bezala7.
Hierarkiek, aldiz, bestelako jokaera hartu zuten, haien menpeko apaizak bezain
karlistak baziren ere. Bai apaizgo sekularrean baita erregularrean ere, goiko
karguengan zuhurtasuna beste portaera guztien gainetik nagusitu zen8. «Egitan,
apezpikuek haien apaizgoak beste higuindura sentitzen zuten liberalismoaren
hastapenen aurrean, baina mitra edukitzearekin konpontzaletasuna eta
paktuetarako joera pizten zitzaizkien»9.
2.- XX. mendean, haatik, erdi-batasun hau apurtu egiten da.
Oso goizetik, plazaratzen diren unetik bertatik, Sabino Aranaren teoriek eta
planteamendu politikoek erantzun gero eta indartsuagoa jasoko zuten euskal
apaizgoaren sektore zabaletan.
Belaunaldien arteko aldaketa batean, apaiz eta apaizgai
gazteak ditugu, batez ere, euskal abertzaletasun jaioberriari atxekitzen
diotenak. Hor dugu, besteak beste, Evangelista de Ibero10 kaputxino nafarraren
garrantzia euskal abertzaletasunaren lehendabiziko une haietan: eredu eliztarrei
jarraituz, abertzaletasunaren benetako katixima edo dotrina bat idatziko du
(Ami Vasco, euskarazko itzulpenean Euzko Ami), ideologia politiko honen
herri-zabalkundean erabiltzeko.
Askotan, elizgizonen portaera hau azaltzeko nahiean, zio
erlijiosoak baino ez dira aipatzen, apaizek soilik abertzaletasun aranatarraren
osagarri ultrakatolikoari begiratzen ziotela suposatuz. Egia da, bai, Aranaren
ideologian katolikotasuna euskaltasunaren ezinbesteko zatia dela (gu
Euzkadirentzat, eta Euzkadi Jaungoikoarentzat), baina horrekin batera zenbait
atal «irenskaitz» bazuen, Estatuko agintariekin aliantza hurbilean zeuden Eliza
espainiarreko zuzendarientzat. Abertzaletasunak Estatuaren oinarri
lejitimatzailea (herri espainiarraren batasuna) kolokan jartzen zuen, euskal
naziotasuna aldarrikatzen zuelako.
Guzti hau dela eta, erasoak handik aurrera agintari
eklesiastikoek beraiek gidatuko dituzte, botere politikoarekin erabateko
adostasunean eta lotura zuzenenan. Batez ere, hierarkien jokaera hau apaizgo
sekularraren kasuan ondo ikusten da. Izan ere, oso gutxi izan baitziren, urte
haietan, Iruñeko zein Gasteizko gotzaitegietatik pasatu ziren apezpiku
euskaldunak11; horrez gain, Espainiak eta Batikanok sinaturiko Konkordatoaren
arabera, apezpikuak gobernuak aurkezten zituen. Eliza administraritza
publikoaren beste atal bat balitz bezala; apezpikuek, erlijioaren gaietaz
arduratzeaz gain, sistema politikoaren egonkortasuna eta aberri espainiarraren
batasuna defendatzeko ardura hartua zuten beren gain. Hortan inskribatzen dira,
adibidez, 1913an Madril-go nuntzio apostolikoak Euskal Herriko eta Kataluniako
agintari eliztarrei bidali zien agindua, Gasteizko Boletín Diocesano-k hartu
zuena:
Arreta osoz jagon zenbait erlijioso euskaldunen
bizkaitarrismoa. Hauek, haien jarrera separatista dela eta, Ordenaren izpiritua
galtzeaz gain, Gobernuaren eta Nazioaren gorrotoa bereganatzen dute.
Katalanismoa ere jagon behar da, nahiz eta azken honek ez da bestea bezain
zuhurgabea eta ez-moderatua12.
Holako gomendioak ere, apaizgo erregularrean zehar zabaldu
eta noizean behin praktikan jartzen ziren, aldi bakoitzean zegokion ordenaren
agintariek burututako garbiketetan; adibidez, Evangelista de Iberori gertatu
zitzaiona, edo gero ikusiko dugun kaputxino abertzaleen aurkako erasoaldia,
1915ean.
2.- Amerika: uneoroko babeslekua
Guzti hau dela eta, eta hasiera-hasieratik,
abertzaletasunaren hatzaparretan eroriko zenbait apaiz euskaldunek atzerrirako
bidea hartuko dute, haien ideia politikoengatik ihes eginik.
2. a. Atzetik zetorren joera
Euskal apaizgoaren oroimen kolektiboarentzat, Amerika
babeslekutzat hartzeko joera ia-ia ohitura bat bihurturik zegoen, XX. mendeko
lehendabiziko urte haietan. Eta ideia hau ez zegoen apaizengan bakarrik barreriaturik13.
XIX. mendean zehar, Eliza eta Estatuaren arteko arazo politikoak zirela medio,
elizgizon askok eta askok atzerriratzea nahiago izan zuten, zuhurtasunak,
beldurrak ala beharrak bultzatuta.
Batez ere bi gerrate karlisten ostean benetako erbesteratze
masiboak bizi zituen Hego Euskal Herriko Elizak. Bi gerrateotan, apaizgoaren
sektore handiek karlistekiko adostasuna nabarmenkiegi erakutsi zuten14; behin
gerra galduz gero, hauetariko nahikok ospa egitea erabakiko zuten.
1840an, gainera, Espainian apaizgo erregularraren
exklaustratzeko agindua ezartzen du gobernuak; bere bizitza erlijiosoari eutsi
nahi zionak ere, bide berberera jo behar zuen. 1842 eta 1843ean, Espainiatik
kanpo dagoen pertsonal hau aprobetxatuz, Hegoamerikako zenbait lekutan, ordurako
erdi hilik zeuden misio katolikoak berpizten hasten dira: Venezuelan15,
Perun16, Ekuadorren, Bolivian eta Txilen, batik-bat.
Zaila da esaten zenbat euskal apaiz sartu ziren korronte
honetan; errazagoa dugu, aldiz, bigarren gerratearen osteko erbesteratzea
zenbatzea. Hasteko, aurrekoa baino askoz kopurutsuagoa zen17; gainera,
kualitatiboki, desberdintasunak ere baziren. Oraingo honetan, Ameriketarako
euskal emigrazioaren ohizko kanaletatik abiatuz, apaizgo sekular asko ere
atzerriratu ziren, batez ere Argentina eta Uruguayrantz. XIX. mendeko azken
hamarkadetan, Uruguay, Buenos Aires eta Entre Ríos-eko herri eta herrixka
askotan, euskal apaiz karlistaren figura nahiko ezaguna izango da:
La campana, rajada, con voz de vieja llamaba a misa. //
Adentro, el cura, un vizcaíno carlista cuadrado de cuerpo y de cabeza, hombre
de pelo en pecho y cuchillo en la liga, se disponía a oficiar pomposamente en
el altar, objeto de la fiesta18.
2.b. 1899-1910: abertzaleen lehen erbesteratzeak
Aitzindaritza honek urratutako bideak irekirik zeuzkatenez
gero, abertzaletasunaren hastapenekin ados agertu ziren lehen apaizek
lehendabiziko unetik hartu zituzten, politika dela medio haien nagusi
hierarkikoekin arazorik pizten bazitzaien.
XIX. mendea bukatzear zegoela, Gasteizko apaizgaitegian
ideologia abertzaleko ikasleak agertzen hasten dira. Hasieran oso gutxi direla
susmatzen dugu, zenbatzerik ez badaukagu ere. 1900ko abuztuan lehen kasua
agertzen zaigu. Prokuradore baten bitartez, Bizkaiko Etxebarria herriko akolito
gazte batek, Montevideo-ko artzapezpikuaren onespena eskatzen du, Uruguayen
apaizgai-ikasketak bukatu eta bertan apaiz ordenatu ahal izateko19.
Bere izena Frantzisko Altzibar-Aritxuluaga da, baina Euskal
Herrian bere goitizenaz ezagunagoa da: «Markiñako Extudiantie», pelotari
bikaina, «inoiz izan dan pelotari aundienetarikoa»20. Zenbait iturrietan,
Montevideo-ratzeko zioak azaltzerakoan, Altzibarren pilotazaletasuna aipatzen
da. «Aldi labur bat baño geiago ez eban egin pelotaritzan, ze bere Gotzain
Jaunak (Obispuak) eragotzi eutson bizipide pelotariekin agirian jokatzia»21.
Baina esamolde honen azpian zerbait gehiago bazegoela pentsatzeko nahiko
arrazoi badugu. Izan ere, apaiz izan eta berehala, Argentinako Rosario hirira
zuzenduko ditu bere pausuak, bertan senideak ba omen zituelako; eta laister
beste euskaldun abertzale batzuekin (apaizekin zein laikoekin) elkartuko da,
1912 urtean Rosarioko Zazpirak Bat euskal etxea sortzeko: Argentina osoan
abertzaleak fundatu zuten lehenengo euskal etxea22. 1955ean Rosarion hil zen
arte, ezagutu zutenen hitzetan, «euskotar eta euskaldun zintzoa»23, eta batez
ere «abertzale miragarria»24 izan zen.
Altzibarrena, hala ere, ez zen kasu bakarra izan. Mendearen
lehen hamarkada horretan, pixkanaka-pixkanaka, beste apaizgai eta apaiz batzuek
jarraituko diote. Dakizkigun gehienak, Gasteizko diozesikoak ziren; Nafarroako
apezpikutegian arazoa oraindik ez zen piztu. Argentina eta Uruguayko hiri eta
herrietan barreiatzen dira apaiz atzerriratu hauek. Besteak beste, hor dugu
Nikasio Kortabarria Idiazabal25 oñatiarra (1906an Buenos Aires-eko Laurak Bat
euskal etxearen egoitzan zegoen Gernikako arbolaren kimua bedeinkatu zuena),
eta batez ere Frantzisko Azpiri Mendiguren mendexatarra, agian Argentinako
euskal koloniak mende hasiera honetan ezagutu zuen abertzalerik sutsuen eta
eraginkorrena.
Azken apaiz hau gertuagotik ikustea benetan merezi du. Apaiz
ordenatu eta hiru urtetara, 1900eko uztailaren 23an, Gasteizko apezpikuak
Buenos Aires-era joateko baimena ematen dio26. Laster asko, Buenos Aires-etik
Argentinako Santa Fe-ko diozesira helduko da, handik gutxira bertoko
apaizgaitegiaren zuzendaria izendatua izango zelarik. Aurrekoengan susmoa baino
ez zena, Azpirirengan ziurtasuna da: benetako exiliatu bat dugu. Américo A.
Tonda-k (Azpiri gertutik ezagutu zuen) Santa Fe-ko apaizgaitegiaren historia
idazterakoan, horrela baieztatzen digu: «sus ideas nacionalistas le habían
puesto en la trocha que conduce al exilio»27.
Denborarik ere ez du galtzen Argentinako euskal
kolektibitatearekin harremanetan hasteko. Buenos Aires-en argitaratzen zen La
Baskonia euskal hamartekariaren zuzendariarekin adiskidetasuna piztu28 eta, hil
arte Azpirik noizean behin artikulu eta artikuluxkak publikatuko zituen
aldizkari honetan29. Urte haietan, La Baskoniaren espainoltasun politikoak
oraindik euskal abertzaleen partaidetza onartzen eta estimatzen zuen. Azpiriren
artikuluek eta hitzek ez dute inoiz ezkutatuko apaiz honen ideologia erabat
sabindarra. Esaterako, 1908 urtean, beste apaiz euskaldun, abertzale eta
adiskide bat Europara zihoala jakinik, abertzaletasunez beteriko gutuntxo bat
bidaliko dio eta, aldi berean, La Baskonian argitaraturik agertzea ere lortuko
du:
Euskal errira ibiltalde bat egiteko asmoa dezula diraustazu,
eta ezerchu arako etedaukadan iteneustazu. ¡Au garai ona ango euskeldun epelai
gure abertzale zintzoa azalduteko eta Aberri maite, neke eta nai gabez beteari,
laztan gozo bat emateko!
Biotzeko zañetan, maitetasunezko tolos tartean daukat usain
gozoko lora eder bat gorderik, zein guradoten nik Aberriari eskeini. Ara emen
lora eder ori: ¡Gora Euzkadi!
Eramaizu neure biotzeko Ama laztan-laztanari.
Agur.
Azpiri'tar Pachi30.
Azpirik, horrez gain, Argentinako Elizaren barruko hierarkian
gora ere hasiko da berehala. Santa Fe-ko apaizgaitegiaren zuzendaritzatik,
1911an Corrientes hirira pasatuko da: bertoko apezpiku berriak, Niella
abizenekoak, bere bikario nagusia izendatzen baitu31. Bide batez, aldizkari
katoliko baten erredakzio buru jartzen du. Bitartean, ez ditu bere kontaktuak
galduko euskaldunekin, batez ere Rosario hirian indartsu osatu den euskal apaiz
eta abertzaleetako talde eraginkorrarekin, hango Zazpirak Bat euskal etxearen
inguruan bildu direnak.
1920ko abuztuan, Frantzisko Azpiri Europarako untzia hartzen
du. Hasteko, Erromara doa, Corrientes-eko apezpikuaren izenean visita ad limina
delakoa burutzeko. Untziratzean, bere ideologia ageri-agerian uzten duen
gertaera baten protagonista bilakatzen da: nazionalitatea eskatzen diotenean,
euskalduna dela dio: «Vasco». «¿Vasco-francés?», «Vasco» erantzuten du.
«¿Vasco-español, acaso?», eta berriro Azpirik: «¡Vasco!». «¿Pero, vasco qué?»,
itaunduko dio azkenean aduanetako funtzionarioak. «Ponga vasco-chino», izango
da hirugarren eta azken erantzuna, eta hala geratu omen zen dokumentazioan
idatzirik32.
Italiatik, itzulian, Euskal Herriratzen da, senideak
bisitatzera eta, bide batez, bere abertzaletasunaren iturrietan edatera.
Mendexatik Sukarrietara hurbilduko da, Sabino Aranaren hilobiaren gainean
otoitz egitera. Artikulu luze bat prestatzen du La Baskoniarentzat, argazkiak
eta lortu ditu, eta postaz bidaltzen du. Artikulu hau bai, baina bera ez da
Argentinara helduko, Amerikara eramaten zuen untzia 1921ko urtarrilean
Galiziako kostaldearen aurrean hondoratu baitzen33.
Frantzisko Azpiriren lagun minen artean, lehenago aipatu
dugun beste apaiz euskaldun eta abertzalea nabarmendu behar dugu. Andres A.
Olaizola Etxebarria, Azkoitian 1877an jaiotakoa, oraindik apaizgai gaztea
zelarik (Gasteizen filosofiako hiru ikasturteak baino ez zituen bukatuta)
Argentinarantz emigratu zen. Santa Fe probintziaren hiriburuko apaizgaitegian,
Andresek ikasketak amaitu eta apaiz ordenatu zen, 1900 urtean.
Altzibarrekin gertatzen den bezala, ez daukagu ziurtasun
osoa, Olaizola erbesteratu politikoen artean sartu ahal izateko. Hala ere,
haren abertzaletasuna ezin daiteke zalantzan jarri, bere bizitza guztian zehar,
haren ideiak erakusteko anitz parada izan baitzuen34: «alma patriótica que se
entregaba por entero y sin reservas a la labor de difusión de ideales (hots,
euskal abertzaletasuna) cuya incomprensión podían levantar muchas resistencias
y no pocos sinsabores»35.
Oso gazte, Santa Fe-ko apezpikuak bere idazkari pribatua izateko
aukeratzen du Andres Olaizola. Urte luzetan konfidantza handiko kargu hau
beteko du, aurrerantzean gorantz egingo duen karrera baten hasiera. Rosarion
1912 urtean Zazpirak Bat euskal etxe jaioberria Iñaki Deunaren lehen euskal
jaiak ospatzera prestatzen denean, arduradunek berehala parte hartzeko
eskakizuna luzatzen diote, oraindik pertsonalki ezagutzen ez zuten apezpikuaren
idazkariari. 1912ko ekain eta uztailean zehar, hamar euskaldun bildu dira,
euskal jaiak antolatzeko eta euskal etxea eratzeko komisio bat osatu asmoz.
Haietariko sei abertzale karnetadunak dira, gehienak arabarrak (Bernardo
Ustaran, Benito Urrutia, Jose Maria Beitia, Bernardo de Biana36...), 1911ean
Rosarion bertan Euzko Alderdi Jeltzalearen ordezkaritza bat fundatu zutenak:
Comité Nacionalista Vasco delakoa. Beste lauak, Rosario inguruan bizi ziren
euskal apaizak dira: bi gipuzkoar (Juan Jose Kortazar eta Manuel Aizpuru),
bizkaitar bat (lehen aipatu dugun Altzibar-Aritxuluaga) eta nafartar bat
(Dionisio Santisteban).
Onartu eta, lehenengo Iñaki Deunaren mezan, Olaizola izango
da, hala ere, hitzaldi nagusia bere gain hartuko duena: santuaren goraipamen
edo panegirikoa37. Hitzaldi bero batean, euskal santuaren aipamenetik hasi eta,
euskal abendaren birtuteak eta euskal aberria bera defendatzera iritsi zen,
antolatzaileak pozaren pozez utzirik. Gainera 1912an bertan, Kantauri itsasoan
euskal arrantzaleek jasan zuten ekaitza zela eta, Argentinan diru-bilketak
eratzen direnean, Santa Fe-ko bilketa egiteko eskatzen diote Rosarioko euskaldunek
Olaizolari:
Alguien me reprochó por haber molestado a una persona a quien
apenas conocíamos y que ya había hecho bastante con no habernos cobrado ni los
gastos de traslado para venir a predicar a los vascos.
Me quedé con el reproche, pero seguí aferrado a la confianza
que el P. Olaizola había despertado en mí desde el primer momento. Un sacerdote
dentro de un vasco no podía fallar... y no falló.
Pocos días después recibí la lista de suscripción con los
nombres de unos treinta contribuyentes y un giro por el importe recaudado. Por
indicación del P. Olaizola la lista había sido autorizada a un señor Emilio
Aguirre, y los nombres que en ella aparecen y tengo a la vista, dice a las
claras del alto concepto que del mismo P. Olaizola y de sus colaboradores se tenía
en la Capital de la Provincia: el Dr. Manuel J. Menchaca (gobernador de la
Provincia) abre la lista y siguen, entre otros apellidos, los de Novoa, Chotil,
Bidachea, Mendia, Garategui, Iribarren, Eguiazú, etc.38
Honelaxe, hurrengo urteetan Olaizolaren eta Rosariko euskal
etxeko arduradunen arteko harremanak gero eta estuagoak bihurtuko dira. 1910.
hamarkadaren bigarren zatian, Zazpirak Bat euskal etxetik abertzaleak
alboratuak izan zirenean, Olaizola berehala azken hauekin elkartzen da.
Abertzaleek erakunde berri bati hasiera eman zioten: Euzko Batzokijari, eta
Olaizolak, zenbait urtetan, erakunde honek antolatutako euskal jaietan meza
emateko ardura izango du. 1914ean, gainera, Rosarioko elkarte espainiarren
erasoari aurre egin behar izan zion: euskal jaien kutsu separatista zela eta,
agintari zibil zein eklesiastikoei ospakizunak debekatu zitzaten exijitu
zutenean, Olaizolak berak eman zuen jaiaren meza, panegirikoa egin eta
bazkarian parte hartu39.
Urtero urtero, Santa Fe-tik Rosariora etorriko da, Iñaki
Deunaren jaiak direla eta, baita abertzaleek Zazpirak Baten kontrola
berreskuratzen dutenean ere. Azkenengoz, Santa Fe-ko apezpikuak Rosarioko
bikario foraneoa40 izendatuko du, bere bizitokia Rosarion ezarriz. 1940 urtean
hil zen arte, Rosarioko euskal jai bakar batetan ere ez da bere falta nabariko.
Gerla Zibilaren garaian, gudarien aldeko defentsak egingo ditu, Argentinako
beste elizgizona askoren aurka: «Gu, denok Jaungoikoarekin baturik, euskal
Aberria defendatzen dugu»41. Kotxe istripu batek, zuenean apezpikua izatera
eramaten zuen karrera moztu zion Olaizolari, 1940ko udaran42.
2.d. Hamarkada zaila (1911-1921)
Hala ere, mende hasierako erbesteratze isolatu hauei, laster
erantsi zitzaizkien benetako garbiketak, batez ere hurrengo hamarkadan. Lehenago
ikusi dugunez, Espainiako Elizaren goi-karguek beraiek hartu zuten burruka edo
garbiketa honen ardura nagusia, Estatuarekin eta Monarkiarekin zeukaten
elkarbizitza-konponketa apurtzeko arriskuan jartzen baitzuen euskal
abertzaletasunaren hedapenak Euskal Herriko apaizengan.
Sanchez Erauskinek dioen bezala, burruka bi frontetan garatu
zen: alde batetik, erabat monarkiazaleak ziren euskal apaiz asko apezpiku
izendatu zuten, eta Espainian zehar barreiatu, Euskal Herriko Elizaren
fidagarritasun politikoa aldarrikatu asmoz43. Bestetik, Euskal Herriko
aulkietarako euskaldunak ez ziren apezpikuak ekarri zituzten, balizko apezpiku
euskaldun bat bere apaizgoarekin bat etortzeko arriskua uxatzeko. Azken hauek
agindua osorik betetzen saiatu ziren, batez ere abertzaletasunaren inguruko
erakustaldiak eragozteko unean. Oso ezaguna da, adibidez, Leopoldo Eijo y
Garay-k Montevideo-ko kaian protagonizatu zuen gertakizun latza, 1934 urtean
Buenos Aires-eko Kongresu Eukaristikorantz zihoalarik. Zegoeneko Madrileko aulkian
zegoen Gasteizko apezpiku-ohi hau Uruguay-ra iritsiko zela jakinik,
Montevideo-ko hainbat euskaldun harrera egitera joan zitzaizkion kaiara, eta
bide batez pelegrinazioan etortzen ziren euskaldunak agurtzera. Baina Eijori ez
zitzaion batere gustatu, euskaldun hauek zeramaten euskal ikurrina: berehala
untzitik jeitsi, eskuetatik kendu, apurtu eta guztien harriduraren aurrean
ibaiaren uretara bota zuen44.
Garai hauetan, hala ere, eraso planifikaturik gogorrenak
apaizgo erregularrean eman ziren, Euskal Herriko hainbat ordenetan
abertzaletasuna indar askoz sartua baitzen. Batez ere, kaputxinoak dira
gogorkien erasotsuak: hauek pekatu bikoitza bazuten: abertzaleak izateaz gain,
nafarrak ziren gehienak. Gainera, lehendabiziko abertzaletasunaren
propagandistarik sutsuenetako bat, Evangelista de Ibero, kaputxinoa zen: gazte
hil bazen ere, bere hazia landatzeko denbora izana zuen, kaputxinoen
heziketa-etxeetan irakasle zenean45. Bere eskuetatik pasatako belaunaldi batek
testigantza hartuko du: Pio de Orikain46, Bernardino de Estella47, Miguel de
Pamplona48, Dionisio de Echalar49, Eustaquio de Sesma50, Wenceslao de
Lakuntza51 eta Fernando de Soloeta-Dima52.
Erromako kaputxinoen jeneralak onartu zuen bezala, 1910 eta
1915 urteen artean, Euskal Herriko kaputxinoen nagusiek «para poner a raya el
movimiento bizkaitarrista, que empezaba a manifestarse entre sus súbditos,
tenían que recurrir a medios extremos, como el de embarcar grupos enteros para
la Argentina»53. Xehetasun gehiago emateko galdetuta, izenak ere aipatzen
ditu54: kanporatu zuten lehena Evangelista de Ibero izan zela, baina indarrezko
erabaki hau ez zela nahiko izan. Beraz, Wenceslao de Lakuntza «nazionalista
amorratua», nagusien aginduen kontra hautagai abertzale baten alde lan
egiteagatik, zigorrak jasan zituen, eta azkenean, Argentinara bidalia izan zen.
Handik gutxira Roman de Bera aita Guam-eko misioetarantz doa, publikoki
abertzaletasuna aldarrikatu zuelako; arrazoi berberagatik, handik gutxira beste
hiru kaputxinok Argentinarako untzia ere hartu zuten: Ladislao de San
Sebastian55, Pio de Orikain eta Eustaquio de Sesma.
1921 urtean ere, Nafarroako kaputxinoen aurkako salaketak
areagotu egin ziren. Oraingo honetan, gainera, salaketok nortzuengandik eta
Gaztelako kaputxinoengandik zetozen: Nafarroako kaputxinoak abertzale
separatisten kabia zirela, erlijioaren aitzakiarekin Euskal Herrian zehar
ematen zituzten misioetan propaganda politikoa baino ez zutela egiten, etab56.
Orduko hartan ez ziren kanporaketa masiboak errepikatu; hala
ere, erbesteratzeen iturria, pixkanaka-pixkanaka ibiltzen bazen ere, ez zen
inoiz erabat moztu. Apaizgo sekularrean zein erregularrean, noizean behin
abertzaleren batek Ameriketaranzko bidaia egin behar izan zuen. Kasu isolatuak,
adibidez Jesus Montanchez del Cerro sopuertatarra: 1913an Leopoldo Eijo y Garay
apezpikuak ordenatuta, 1916an Montevideora lekualdatzen da, lehendabizikoz
Uruguayen eta gero Argentinan lan eginez57.
Primo de Rivera-ko diktaduran, agian, kasuen kopurua handitu
egin zen, batez ere apaizgo sekularrean. Iruñetik Tomas Yoldi Mina diktaduraren
kontrako bere kazetaritza lanek Uruguay-ra bota egiten dute. Oraindik
apaizgaitegian zegoela, Yoldik Napartarra egunkariaren sorreran parte hartzen
du 1911an. Handik hamar urtetara, La Voz de Navarra agertzen denean, ale
guztietan Yoldiren artikuluak agertzen dira: moral kristaua erabiliz, gobernuko
agintarien portaera okerrak salatzen ditu. Iruñeko apezpikuak gehiago ez
idazteko behartu, eta Erriberako parrokia batetara bidaltzen du; ezer berririk
idatzi ez, baina aspalditik idatzirik zeukana argitaratzen jarraitzen du.
Gobernatzaile zibilaren presioek, azkenean, kanporatzea lortu zuten58.
2.e. Gerla Zibila
Baina, zalantzarik gabe, euskal apaiz abertzaleek jasan zuten
erbesteratzerik handien eta gogorrena, Gerla Zibilaren ostean burutu zena izan
zen. Euskal Herriko azken lur zatia frankistek konkistatu baino lehen,
separatistak omen ziren apaiz eta erlijiosoen aurka egindako salaketak beren
fruitua ematen hasten dira.
Lehendabizikoz, harrigarria izan arren, Gasteizko
apezpikuarengana zuzendu ziren erasoak: nahiz eta monarkiazale eta integrista
izan, nahiz eta Errepublika garaian Espainiatik kanporatua izan, nahiz eta
gerlaren hasierako uneetan jeltzaleen portaera gogorki kondenatu, Erromara
irten behar izan zuen, misioei buruzko kongresu batera omen.
Ikara apaizgo euskaltzalearengan zabaltzeko bide ziurragorik
ez legoke: berehala, Euskal Herritik kanporaketak hasten dira, indarrez ala
erabaki pertsonalez, agintari zibil zein eklesiastikoek agindupean, apaizgo
sekularrean zein erregularrean (frantziskotarrak, kaputxinoak, jesuitak,
klaretianoak, eskolapioak, batik-bat)59. Nonbait erabaki hauei obedientiae
simulatae izena eman zaie, ezin egokiago60: zuhurtasunez jantziriko
erbesteratze politikoak baino ez zirelako:
Zuhurtasun aurrikusle honek bultzaturik, inongo agintari
zibil edo militarrek gu behartu gabe, nire agintaldiaren lehendabiziko unetan
-1937ko abuztuan- Kuba eta Paraguay-ko mixioetara zenbait erlijioso bidali
genuen, azken urteotan zaletasun politiko nabarmenegiak erakutsi zituztelako61.
Gauza bera azalduko zuen, zenbait urteren buruan, Mateo
Mujika Gasteizko apezpiku-ohiak, atzerrira ihes egin zuen bere apaizgoaren
portaera defendatu nahiean:
Gomá kardenalak apaiz hauei buruz zuhurtasunez ihes egin
zutela idatzi zuen, eta, neuk Batikanoari esan niona (...) gaur ere
errepikatzen dut: apaiz hauek ez zutela ihesik egin haien buruak erruduntzat
jotzen zituztelako, baizik eta errugabe asko gogorki zigortu zutela ikusi
zutelako, Francoren politikari atxeki ez zioten eta62.
Zortziehunetik gora apaiz sekularrek modu bateko zein besteko
errepresioa jasan izan behar zuten. Atzerrira joan zirenen kopuruak, gainera, ordurarteko
erbesteratzerik gogorrena suposatu zuen63 (ik. 2. laukia). Batzu zuzenan, beste
batzu Europan eskala bat eginez, hauetariko erdiak baino gehiagok Ameriketarako
bidea hartuko du azkenean, batez ere Europan gerratea pizten denean. Jesuita
askorentzat, Espainiako egoera politikoak 1931ean hasitako exilioa berritzea
dakarkie.
Erbesteratzealdi hau, gainera, gertakizun isolatu baten
moduan geratu da, Ameriketaratu ziren euskal erlijiosoen kopuruaren bilakaeran.
Bai aurrean (Errepublika garaian) eta baita hurrengo urteetan ere
(gutxigorabehera 1949 urtera arte), bilakaerak 188tik zekarren goranzko martxa
geldiagotu eta eten egin zen64.
2. Laukia: Latinoamerika osoan destinaturik zeuden euskal
erlijiosoen kopurua, 1935tik 1940ra, probintzien arabera65.
URTEA Bizkaia Gipuzkoa Araba Nafarroa GUZTIRA
1935 256 197 107 426 1
000
1940 273 228 103 425 1
061
ITURRIA: ALVAREZ GILA, Oscar, «El Misionerismo y la presencia
religiosa vasca en América (1931-1940): Dificultades y emigraciones forzosas»,
Mundaiz, 42 (1991), Donostia, 93 eta 99 orr.
3.- Mugimendu hauek Ameriketako euskal kolonietan izan zuten
eragina
Ordurarte ikertu dugun erbesteratze politikoa, Ameriketan, ia
nazio guztietarantz zuzendu zen, Grande ibaiatik Patagoniaraino. Apaiz
erregularren artean, irtenbiderik arruntena zera zen: erlijioso hauek ordenak
misioak zituen lekuetara bidaltzea. Frantziskotarrak, adibidez, Kuba eta
Paraguayra; jesuitak Venezuela eta Ertamerikara66; eskolapioak Txile, Brasil
eta Venezuelara; etab.
Nazio hauetako zenbaitetan baziren euskal emigranteen kolonia
kopurutsuak, batez ere río de la Platako eskualdean (Argentina, Uruguay),
Txilen, eta (1940z geroztik) Venezuelan. Toki hauetan, aspalditik euskal
emigrante eta euskal apaizen arteko erlazioak finkaturik zeuden. 1852 urtean
Montevideora euskaraz mezak eta misioak euskaldunentzat ematera lehen
misiolaria heldu zenetik67, historia luzea izan da.
Apaiz abertzale hauek ere, Ameriketako eskualde hauetara
heltzen ziren beste edozein pertsonak bezala (edo agian, are gehiago, haien
ideologiak bultzatuta), aberrikideen laguntza eta adiskidetasunaren bila,
bertan osaturik zeuden euskal koloniei laster atxeki zieten. Baina haien
garrantzia, ezin zitekeen edozein pertsona batena bezalakoa: Euskal Herrian
betetzen zuten paperari edo ohiturari jarraituz, apaizek Ameriketako euskal
kolonia haietako barne-eraketan partaidetza zuzena izango dute, nahita ala nahi
gabe.
1.- Alde batetik, erlijiosotasunak euskaldun emigranteen
egoera izpiritualaren inguruko kezka sortarazten zien; hortik bazeukaten euskal
emigranteengana jotzeko arrazoi bat. Ideia honetan oinarriturik, XIX mendean
euskaldunentzako ikastetxeak eta eraiki zituzten euskal apaizek beraiek
(batik-bat, Iparraldeko erlijioso betharramitek), eta Argentinan eta Uruguayen
zehar euskal misioak antolatu, Euskal Herrian egiten zirenen antzera68.
XX. mendean, aldiz, euskal kolektibitatearen erakundeak
izango dira euskaldunei holako zerbitzuak (ikastetxeak, umezurztegia, zaharren
egoitzak) eskainiko dizkiotenak; baina hasiera-hasieratik euskal apaizak
zerbitzu hauen norabide kristaua azpimarratzea lortuko dute. Horra hor,
adibidez, Argentinan 1900 urtean fundatzen den Euskal Echea69 elkarlaguntzarako
erakundea: lehen lehendakaria erlijioso betharramita behenafartar bat izango
du: Frantzisko Laphitz (euskaltzalea eta euskal idazlea bera ere). Horrekin
batera, zenbat eta hogei apaiz euskaldun sartuko dira hasierako proiektuan,
akzionista gisa, Euskal Echearen proiektuan; gehienak Iparraldekoak. Euskal
Echeak, azkenean, haren zerbitzuen zuzendaritza Euskal Herritik ekarritako
elizgizon eta mojengan jarriko du: asiloak eta neskentzako ikastetxeak, Angeluko
Mariaren Zerbitzarien eskuetan70 (1905); mutilentzako ikastetxeak, Nafarroako
kaputxinoenetan (1908).
2.- Baina beste alde batetik, apaiz abertzaleek bazeukaten
besteek baino zerbait gehiago, euskal emigranteengan hurbiltzeko haien nahiak
areagotzeko. Argentinan, eta oro har Ameriketako herri «berri» guztietan, bizi
ziren euskaldunen kopurua hain handia zenez gero, nonbait oso interesgarria
zitzaion ideologia berriari lur berri horietan zehar hedatzea. Praktika hau ez
zuten euskal abertzaleek soilik erabili; egoera berberean aurkitzen ziren beste
estaturik-gabeko-herri europarrek ere bide hori hartua zuten, hala nola
Argentinan irlandarrek edo poloniarrek71.
Apaizen kanporaketak eta erbesteratzeak, sekulako aukerak
eman zizkioten hedapen honi. Apaiz hauek, banaka zein taldeka heldu arren,
laster elkarrekin batu eta berebiziko garrantzia hartuko zuten, Argentinako
euskal kolonietan abertzaletasuna ezartzean, zabaltzean eta mantentzean.
Adibiderik argigarriena, Rosarioko Zazpirak Bat euskal
etxearena izan zen. Erakunde honek, izenetik hasita azken puntaraino
abertzale-abertzalea izan nahi zuen. Apaizen partaidetza, seriotasun kutsuaz
gain, askotan ere babesa eman zien beste bultzatzaile abertzaleei; batez ere
1913tik 1921ra dagoen tarte «ilunean», abertzaleen eta espainolisten arteko
tirabira izugarriak zeudenean. Altzibarrek, Olaizolak, Santistebanek edo
Aizpuruk ez dira abertzaleengandik urrunduko, tinko jarraituko dute haien
ondoan, lehen aipatu dugun bezala.
Buenos Airesen ere, antzeko papera beteko dute euskal apaiz
abertzaleek, batez ere Euskal Echearen ikastetxearen inguruan bildurik zeuden
kaputxinoek. Fernando de Soloeta-Dima, euskara irakasteko ikastetxeak izan zuen
lehen maisua, hizkuntzarekin batera aberriaren kontzeptu aranista ere zabaltzen
hasiko zen; Soloeta Txinako misioetara joan zenetik, hasitako lana Bernardino
de Estellak beteko zuen: 23 urtetako klaseen fruitua 1931ean argitara eman
zuen, bere Historia Vasca liburuan. Bertan Euskal Herriko historiari buruz
jeltzaleek defendatzen zuten ideia guztiak biltzen dira.
Aldi berean, Buenos Aires-en ere, euskal koloniaren barnean
burruka ixil bat garatu zen 1910.etako hamarkada osoan zehar. Hamarkada
horretan, Felix Ortiz San Pelayo euskaltzale karlista eta espainolistak
gidaturiko taldeak Amerikako euskal etxerik zaharrena bere menpe izan zuen,
abertzaleak alboratuz. Kaputxinoek gogorki lagundu zioten Acción Nacionalista
Vasca72 izenpean bildu ziren kanporatuei. Hainbat urtetan, Buenos Aires-en
euskaldunek bi tokitan ospatuko dute Iñaki Deunaren jai nagusia (Argentinan
euskaldun guztien patroia bihurtu dena): Laurak Batek, normalean, sustrai
euskaldunetako apaiz argentinarrak hartu zituen, batzutan ideologia
eskuinzalekoak (Bernardo Etchegoinberry kanonikoa, gero Bahía Blanca-ko
apezpikua izango den Leandro B. Astelarra73); Acción Nacionalistak, Euskal
Echearen kaputxinorik abertzaleenak.
1921ean, Acción Nacionalista Laurak Bati eraso egiteari eta
bere kontrola eskuratzeari ekiten dio: Argentinako jai nazionalean (uztailak
9an, independentziaren egunean), Miguel de Pamplona kaputxinoak bi ikurrina
bedeinkatu zituen, non eta Laurak Bataren atarian. Ixilka-ixilka, zaratarik
egin gabe, abertzaleak Laurak Bat erakundean sartu eta jadanik nagusigoa lortua
zuten.
Gerra ostean, adibideak areagotu egin ziren. 1940-1945
tartean Eusko Jaurlaritzaren delegazioaren bultzapean sortzen diren euskal etxe
askotan, apaizak dira bultzatzaileak. Córdoba probintzian dagoen Villa Marian,
1925 euskal trinitarioek suspertzen zuten euskal kolektibitateak erakunde
ofizial bihurtzea erabakitzen du, non eta trinitarioen elizan. Buenos Aires-eko
probintziaren hiriburuko Euzko Etxeak, aldiz, La Platatik gertu dagoen Villa
Elisako euskal kaputxinoek bultzatzen dute, batez ere Kasiano de Goldaratz
nafartarrak74.
Ekintza kulturaletan ere parte hartuko dute: 1946tik aurrera
Buenos Airesen argitaratzen den Boletín del Instituto Americano de Estudios
Vascos delakoaren lehenengo bi zuzendariak, apaiz abertzale hauetako bi izan
ziren: Gabino Garriga bilbotarra (Argentinan Gernikako bonbardaketaren inguruko
egia lehen aldiz erakusten zuen liburua argitaratu zuena75), eta Bonifazio de
Ataun kaputxino gipuzkoarra.
3.- Azkenean, elizgizon hauek sekulako garrantzia edukiko
dute, Gerra osteko euskal exilioa eratzeko unean: elizaren izenpean Ameriketan
zeukaten erakuntza guztia, exiliatuen babeserako erabili ahal izan zutelako.
Argentinan, Uruguayen, Venezuelan, erlijioso hauek benetako lobbyak osatuko
dituzte, herri haietan euskal exiliatuen sarrera errazteko eta bultzatzeko.
Argentinan Comité Pro-Inmigración Vasca izeneko elkartea sortzen da,
zuzendaritzan Pedro Goikoetxea sakramentinoa daukala. Euskal-europarrek eta
euskal-argentinarrek erdibana osatzen zuten komite honek, guraso euskaldunak
zituen Roberto Ortiz Argentinako lehendakariarengandik oso dekretu zabal bat
lortzen du: bertan euskaldun guztien inmigrazioa onartzen da, edozein
dokumentazioa badaramate ere. Lege honen babespean, mila euskaldunetik gora
Argentinaratuko dira, harik eta gobernu espainiarraren presioek kentzea lortzen
duten arte, hurrengo urtean76.
Venezuelan jesuitak dira euskaldunei laguntza eskaintzen
dietenak77. Nazio hartan aspalditik finkaturik zeudenez gero, ordutik aurrera
Venezuelako goi klaseko hainbat familia eta pertsonaiekin harreman zuzen eta
estu-estuak bazituzten euskal jesuitek. Karakas-en zeukaten ikastetxeetan,
gizartearen goi klaseen semeen hezkuntzaz arduratzen ziren. Oso erraza izan
zitzaien, beraz, agintariengandik euskaldunentzako salbuespen-legeak lortzea.
Espainiako errepublikano guztiei ateak ixten zizkieten bitartean, euskaldunak
sarrera libre izan zuten Venezuelan78.
ust�-7&> s �3 ��+ ='font-size:14.0pt;
line-height:115%'>
ArribaAbajo6.- Conclusión
Todavía en diciembre, el arzobispo de Caracas, conocedor de
la nueva situación, ofrece al provincial de Cantabria el encargo de aquellas
dos parroquias en el interior, de las que se había hablado en las anteriores
gestiones, y sobre las que no habría problemas por quedar fuera del territorio
encomendado a los gallegos65. No podía el arzobispo dejar pasar de lado la
oportunidad de conseguir un clero del que estaba tan necesitado.
—19→
El provincial, en su respuesta, agradece la carta, pero:
(...) siendo el motivo principal de nuestra petición la
asistencia religiosa a los vascos en ésa, y constándome ahora (...) que los
vascos en esa ciudad están perfectamente atendidos, los Padres de mi
Definitorio estiman que la referida fundación carece ya de razón que justifique
el sacrificio que nuestra Provincia tendría que hacer para llevarla a cabo,
máxime no estando de momento en condiciones de desplazar ahí el personal
suficiente para dicha fundación y para aceptar además dos parroquias fuera de
la Capital66.
Fueron unas excusas obligadas, y quizá algo irreales67 pero
siempre aceptables, que pusieron punto final y zanjaron definitivamente el
proyecto.
—20→
ArribaAbajoAnexo n.º 1
Propaganda en Cuba pro Basílica de Arantzazu
Fuente: archivo de la Provincia Franciscana de Cantabria (San
Sebastián), XII-2-e-3.
«A los Vascos y a los Hijos de los Vascos de esta Isla de
Cuba
Comite «pro Basílica de Aránzazu»
Presidentas de Honor: Sra. Amalia A. de Saralegui, Sra. María
Teresa A. de Zabaleta, Sra. Clarisa Aspuru y S. Pedro
Presidenta: Sra. Juanita Arrandiaga de Asqueta
Secretaria: Srta. Chatin Isasi
Vice-Secretaria: Srta. Conchita de Olagorta
Tesorera: Srta. Paquita Gurruchaga
Un mensaje espiritual, que es como un aldabonazo a nuestros
corazones, nos llega desde el querido solar de nuestros mayores. ARÁNZAZU, nido
de ensueños, símbolo el más legítimo de nuestras tradiciones, crisol de los más
puros ideales vascos, va a tener su Basílica monumental.
Los Padres Franciscanos, interpretando el sentir de todos los
Vascos que miran a su AMATXO de Aránzazu como a su Reina, se han propuesto
construir una regia morada a la Madre de Dios; en la que todos, absolutamente
todos los Vascos de buena voluntad pongan su granito de arena.
Los que están allí recibiendo las caricias de la Madre, junto
a su Santuario, o cerca del mismo, ya están haciendo llegar su óbolo cariñoso
hasta los constructores de esta Obra, los Guardianes de la AMATXO querida.
Los que estamos en las Américas no podemos menos de mirar con
cariño y acendrado amor una Obra semejante. Nos mueve el interés por lo nuestro
que nadie nos podrá arrancar de nuestra alma vasca, y nos impele la fuerza de
la tradición de nuestros mayores, la Obra de los Vascos en las Américas.
Los Vascos de todas las Américas están respondiendo con
acendrado amor a esta magnífica Obra. No han de ser menos, ni en amor, ni en
generosidad nuestros hermanos los Vascos e Hijos de Vascos de nuestra querida
Isla de Cuba.
A este fin, se ha constituido un Comité PRO BASÍLICA DE
ARÁNZAZU, que abriga las esperanzas de obtener el mayor de los éxitos.
Le enviamos este BONO, «pagadero en el Cielo», cuyo resguardo
tendrá la bondad de devolver, con su giro, cheque o efectivo a la dirección que
ponemos al pie de estas líneas.
Queremos hacerle saber que, a los pies de la Virgen de
Aránzazu, ha de depositarse, en símbolo de plegaria y oración, el LIBRO DE ORO
DE LAS AMÉRICAS, donde figuren los nombres de todos los Vascos o descendientes
de Vascos que han contribuido con su óbolo a la construcción de esta OBRA DE
TODOS LOS VASCOS, eterno exponente de su Fe generosa y ardiente y de su
confianza plena en la AMATXO que les bendice y les protege siempre.
La Habana, 20 de mayo de 1952.
CHATIN ISASI JUANITA, Secretaria
ARRANDIAGA DE AZQUETA, Presidenta
FR. EZEQUIEL IÑURRIETA, Director
Se ruega envíen los Donativos: Fr. Ezequiel Iñurrieta
5a. Ave y Consulado
Miramar - Marianao
Habana»
—21→
ArribaAbajoAnexo n.º 2
Gestiones del P. Francisco Iraola en el Centro Vasco de
Caracas
Fuente: archivo de Secretaría del Centro Vasco de Caracas
(Caracas, Venezuela), Libro de Actas, n.º 4: «Actas Junta Directiva, 15-X-1953
al 8-VI-1959».
«/193 Sesión ordinaria del 5 de noviembre de 1956.
(...) /194 (...) El vicepresidente señor (Isaías de) Atxa
hace obsequio de unas hermosas fotografías del monasterio de Arantzazu. Se /195
le agradece el regalo y se acuerda que pase a la Comisión de Régimen Interno
para que le dé el destino que estime conveniente».
«/197 Sesión ordinaria del 26 de noviembre 1956.
(...) /198 (...) Seguidamente, el señor (José Joaquín de)
Azurza expone que el padre Iraola desea dar una conferencia el día 14 del
próximo diciembre sobre el tema: «Religión y Arte sacro en la nueva Basílica de
Arantzazu». Así se acuerda».
«/198 Sesión ordinaria del día 3 de diciembre 1956.
(...) /200 (...) En vista de que al padre Iraola le es
imposible - de ésta dar su anunciada conferencia sobre Arantzazu el día 14, se
acuerda que en los actos del día 8, se aproveche para, por medio de uno de los
oradores, realzar la labor en favor del Euskera por los Padres de dicha
Basílica. Se acuerda asímismo (sic) el obsequio hecho a la biblioteca del
Centro por el dicho padre Iraola, consistente en un ejemplar de la obra del
padre Sorraraín sobre la Beata Goretti».
«/205 Sesión ordinaria del día 12 de enero de 1957.
(...) Se acuerda contestar a la carta recibida del padre
Iraola».
ArribaAnexo n.º 3
Correspondencia de diversos franciscanos con Isaías Atxa, del
Centro Vasco de Caracas
Fuente: archivo de la Provincia Franciscana de Cantabria (San
Sebastián).
Las Arenas 7-VI-1956. Isaías Acha a Benito Mendía. APC,
XII-2e-28.
«Las Arenas, 7-junio-1956.
M. R. y estimado padre Provincial: Paz y Bien.
Desde Tenerife escribí a usted una tarjeta dándole cuenta de
mi viaje y acusando recibo de su carta. Hoy quiero ampliar un poco lo escrito
en ella; espero tendré (sic) repetidas ocasiones de conversar con S. R. al
regreso de Cuba.
Yo, Padre Provincial, no hubiera tenido, de estar en
Venezuela, ninguna objeción a prestar todo mi apoyo y colaboración al padre
Iraola, como ya antes lo presté para el mismo fin al padre Bastarrica. Pero
creo que la misión del padre Iraola ha de ser inútil y desconsoladora. Nadie
puede prejuzgar los resultados que Dios puede sacar hasta de los más absurdos
proyectos. Pero humanamente de este proyecto me temo que el padre Iraola no ha
de sacar ni para el viaje. Hay una hostilidad sorda (muchas veces, justificada)
hacia las cosas eclesiásticas. El que no es hostil es probablemente
indiferente. Para romper esta hostilidad e indiferencia pedí hace años al padre
Bastarrica me enviara abundante material euskérico y euskaltzale de Aránzazu.
No he recibido sino unos pocos tacos de almanaque al año de su visita; de haber
seguido mis ruegos, tendríamos el ambiente preparado. Creo sinceramente y sin
pesimismos que no es el momento apto para intentar una —22→
colecta de esta clase. He repasado por añadidura los posibles candidatos
que pudieran servir al padre Iraola de introductores y no he dado con ninguno.
Muy lejos de mí el pensar que entre los vascos de Venezuela no hay muchos
amantes de la Amatxo de Aránzazu. Pero en cambio sí creo que sean pocos los que
piensen que Aránzazu es un foco de irradiación vasco, como debiera ser y como
quizá lo sea. Yo mismo lo pongo en duda sin fundarme en ninguna razón objetiva
sino únicamente en mi ignorancia. Si en Venezuela se ha de hacer algo de lo que
intenta, ha de ser básicamente sobre la labor realizada y a realizar en
Aránzazu de irradiación vasca. No hay que perder de vista que la mayor parte de
los vascos de Venezuela son exiliados (en su sentido estricto o lato). Y sobre
todo, todos los que están acomodados y en disposición por consiguiente de hacer
algo efectivo, pertenecen al sentido más estricto. Seguramente que S. P. no ha
tenido ocasión de asomarse al fondo de la conciencia de un exiliado. Vería
cuánta amargura se posa allí.
Todo esto es un ligero comentario que se me ocurre y que
merecería gran atención. Pero por carta no se puede extender; tendremos ocasión
de hablar más despacio, con más detalle.
Mucho me temo haberle desilusionado pero creo haberle
expuesto la situación con sinceridad. Cuando regrese a Venezuela (septiembre u
octubre) trataré de encauzar el proyecto de S.P. insistiendo desde ahora en que
para lograr algo será preciso preparar el terreno y abonarlo con anterioridad.
Reciba todo el afecto de su hijo en N. S. P. Isaías Acha
(rúbrica).»
Caracas 9-XII-1956. Isaías Acha a Benito Mendía. APC,
XII-2e-28.
«ISAÍAS ACHA. Agente General de Seguros. Apartado 3302.
Caracas.
9 de diciembre de 1956.
M. R. y recordado padre Provincial: Paz y Bien.
Anteayer recibí su carta muy grata del 1 de los corrientes y
a fin de darle satisfacción me apresuro a contestarla hoy mismo, aunque el
padre Iraola me ha prometido que en cuanto regrese a Cuba le escribirá
detalladamente. A la primera carta que me escribió el padre Iraola desde Santo
Domingo no le contesté por estar de viaje; y a la segunda demoré algo en
hacerlo porque en ella me recomendaba ponerme al habla con el señor Damián
Gaubeka y me fue imposible hacerlo en bastante tiempo. Por fin al recibir mi
respuesta, se decidió a venir, aunque yo en ella le fui muy explícito sobre las
dificultades que habríamos de encontrar. Aquí tenemos al padre Iraola creo que
desde el 17 del pasado noviembre y espera estar hasta el próximo 18. No quiero
adelantarle nada sobre el éxito o no éxito de las gestiones, pues prefiero
dejarlo para comentarios a posteriori. Solamente quiero decirle que el resultado
va a ser, según los indicios actuales, un equilibrio entre mi pesimismo y el
optimismo del padre Iraola. Lo interesante será sobre todo echar la semilla y
ésta parece estar cayendo en tierra fértil; ¡lástima que en estos momentos
estemos empeñados en otras cinco colectas!
Como supondrá, estoy pasando con el padre Iraola ratos muy
agradables. Creo que también él, aparte del resultado de sus gestiones, los
esté pasando igualmente. Ha podido presenciar una porción de actos que
indudablemente le han emocionado; ayer noche mismo tuvimos la celebración del
Día del euskera y para facilitarnos el trabajo que estamos realizando, el
orador dedicó a Aránzazu un buen rato expresándose con entusiasmo y mucha
cordura. Hubo a continuación cánticos y cuadros escénicos que satisficieron
plenamente.
De mi estancia en Aránzazu más vale no hablar porque ahora
mismo me emociono con sólo su recuerdo. Fueron días que no olvidaré fácilmente.
Desde la nueva Basílica, maravillosa a mi juicio, hasta el comportamiento de
todos los frailes que se desvivieron por mí, pasando por las jornadas del
Congreso.
De la obra del padre Villasante ya el padre Iraola me ha
prometido enviar algún —23→ ejemplar para mí y para la biblioteca del
Centro.
Como más arriba le digo, en cuanto terminemos nuestras
gestiones, le escribiré con todos los detalles que se pueden escribir. Hasta el
momento presente, de la lista que tenía confeccionada una sola persona se me ha
negado, a pesar de ser gran amigo mío. Usted no ignora las causas de esa
negativa, que son muy difíciles de eliminar aunque bien miradas sean
inconsistentes.
Le dejo hasta la próxima, muy querido padre Provincial; y por
si esa no llegare a tiempo, quiero desde ahora desear para S. P. y todos sus
súbditos unas felices Pascuas de Navidad y muy feliz años 1957.
Suplicándole la bendición de N. S. P., quedo de S. P.
servidor y amigo. Isaías Acha (rúbrica).»
Caracas 5-III-1957. Isaías Acha a Benito Mendía. APC,
XII-6-5-4.
«ISAÍAS ACHA. Agente General de Seguros. Apartado 3302.
Caracas.
5 de marzo de 1957.
M. R. P. Provincial. San Sebastián.
M. R. y recordado padre Provincial: Paz y Bien.
Oportunamente me llegó su carta de primeros de año y
posteriormente he recibido los tacos que me envió el padre Gárate juntamente
con una carta de buen amigo. Yo debiera haber contestado antes a S. P. pero
todo el mes de febrero me lo he pasado medio encamado con gripes y malestares,
y aún hoy estoy doblado con un ataque de lumbago.
Pero estos días he sacado tiempo para poner en orden la
correspondencia atrasada; hoy corresponde a los Franciscanos con carta a S. P.,
al padre Villasante, al padre Gárate y al padre Iraola.
Sinceramente, padre Provincial, los resultados de la colecta
han dejado bastante que desear, como yo me temía. S. P. recordará algunas de
las causas que yo preveía como probables obstáculos; algunas de ellas se
vencieron fácilmente y se puede afirmar que tanto Aránzazu como los
Franciscanos están ambientados en Caracas. Otras causas en cambio se acumularon
sorpresivamente y este es el momento en que en vez de disminuir se han
incrementado. No debo ser más explícito por carta; al padre Iraola le recomendé
prudencia. En este verano espero visitarle nuevamente y conversaremos sobre
ellas. Aún me siguen prometiendo algunos y dejando las promesas para más
adelante. Por consiguiente, el jueves voy a enviar a nombre del R. P.
PROCURADOR DE FRANCISCANOS DE CANTABRIA -Banco de Bilbao en San Sebastián- la
cantidad que poseo y que es de Bs. 970. A esta cantidad hay que añadir 100 Bs.
más de los tacos enviados por el padre Gárate y para que el padre Villasante me
envíe algunas obritas que le he pedido. En total Bs. 1070; actualmente está el
cambio a 13,75 pesetas por bolívar.
A fin de fomentar el amor de Aránzazu entre los vascos de
aquí he pedido al padre Villasante que si le es posible me envíe algunos
cuentitos en euskera de los coristas para un certamen a celebrarse
próximamente.
Aun habiendo sido muy (de) desear una colecta mayor que el
bien conseguido, merece haberse desplazado el padre Iraola. Tratemos ahora de
seguir caldeando el ambiente con miras a los otros proyectos de que hablaba y
de los que estoy sin ninguna noticia.
Le saluda afectuosamente y se encomienda a sus oraciones.
Isaías Acha (rúbrica).»
Caracas 24-VII-1957. Isaías Acha a Luis Villasante. APC,
XII-6-5-9.
«ISAÍAS ACHA. Agente General de Seguros. Apartado 3302.
Caracas.
24 de julio de 1957.
R. P. Luis Villasante. Aránzazu-Oñate.
—24→
Muy recordado amigo padre Villasante: Paz y Bien.
Recibí oportunamente tu carta del 27 de mayo a la que he
demorado en contestar porque todo el mes de junio lo he pasado medio enfermo
con gripe. Aunque no he podido abandonar el trabajo para encamarme, no he
tenido humor para escribir a nadie. Recibí también oportunamente la nueva
remesa de los Paradigmas del Verbo Vasco y de Euskal Gramatika Llabur. También
recibí el número de Jakin. Este, como era de temer, me lo apañó inmediatamente
Andima (Ibiñagabeitia) quien después de leerlo, lo entregó al padre Mancisidor
S. J. entusiasta euskaltzale. Sé que ha merecido de ambos grandes elogios; yo
casi no tengo opinión sobre él, pero os felicito cordialmente por el esfuerzo
que realizáis y por sus resultados. Hace ya tres semanas que no me veo con
Andima pues apenas salgo de casa en la que me concentro todo lo posible
estudiando y Andima hace lo mismo pero aumentado. Cuando va al Centro se siente
descentrado porque a él lo único que le interesa es lo cultural; y eso
desgraciadamente no tiene mucho ambiente. El próximo sábado me veré con él y
recuperaré Jakin.
Cuando vaya por ahí en el mes de septiembre traeré una
porción de Paradigmas y de tu Euskal Gramatika. Quizá el próximo curso me anime
a hacer de profesor de euskera para principiantes; ahora tenemos dos cursos
cíclicos y yo asisto a los dos. Pero el adelanto que ello me produce es
insensible. Lo hago más bien para dar ejemplo; sin embargo el ejemplo no cunde.
Recibí de Roma carta del padre Bernardo (Madariaga) en que me
comunicaba que había terminado sus funciones de Definidor pero que era voluntad
del M. R. General quedara allí algún tiempo más. Yo en mis cartas no he querido
hablarte de la posible o al menos muy deseada fundación vuestra aquí, porque
tenía órdenes de guardar en secreto el asunto. No sé cómo enfocarán éste los
Definidores Provinciales de la vuestra y a continuación de tu carta voy a
escribir otra al M. R. P. Provincial para saber su opinión. La mía es que
aunque ciertamente pasó hace unos años la hora oportuna y fácil de ello, se
debía intentar hacer algo. Y creo que el modo más eficaz de hacerlo sería el
que se dejara caer por aquí alguien de vosotros con arrestos para pasar unos
meses en lucha con contradicciones y con decisión plena de vencerlas. ¿No sería
el candidado ideal para ello el padre Salvatore (Mitxelena) que está ahí a la
vuelta de la esquina, en el Uruguay? Desconozco sus capacidades para estos
menesteres pero indudablemente goza de un gran prestigio personal que se podría
aprovechar. Una vez de estar él aquí se podría hacer lo que propones, es decir
trabajarlo y pedirlo como cosa nuestra. Gracias a Dios el ambiente se ha
esclarecido bastante y gozáis de un gran prestigio. Sería cosa muy fácil
conseguir un fuerte núcleo que apoyara la petición: todos ellos personas de
gran prestigio en la Colonia. El refrendo de la autoridad diocesana sería, a mi
juicio, fácil pues gozamos de muchas simpatías en los centros oficiales tanto
religiosos como civiles. Quizá sea, entre docenas, la colonia de más prestigio
moral, ciudadano y hasta laboral. Si tienes ocasión de hablar con el padre
Provincial sobre esto, puedes hacerlo, pero concretándote a él a solas pues
tengo orden suya de guardar silencio sobre este asunto hasta el momento que él
crea oportuno. Ya ves que ni siquiera a ti te he hecho alusión alguna hasta que
tú me has hablado sobre lo propuesto por Andima.
El artículo sobre Aránzazu y la Cultura Vasca en la hora
actual ha salido ya en su primera mitad en nuestro periódico Eusko-Gaztedi.
Quisiera que en el siguiente número apareciera el resto. Pero necesito un favor
tuyo. Desde que lo escribiste hasta hoy habéis dado algunos otros pasos: la
publicación de Bide Izkutua, la publicación de las florecillas y de la vida de
N. S. P. San Francisco y probablemente otras cosas más que ignoro. Me lo puedes
dar sintéticamente. Ya lo rellenaré yo. Quisiera que apareciera la terminación
antes de ir yo de vacaciones; así podría llevártelo para que vieras cómo ha
quedado. No temas que haya —25→ metido demasiado mis manos pecadoras en tu
trabajo, alguna ligera modificación en algunas expresiones y, claro está, la
supresión de algunas otras, tales como nuestros religiosos, etc. Era preciso
porque de otro modo se vería escrito por un franciscano, y eso restaría méritos
a vosotros. Firmo yo como mero adaptador, que es lo mismo que no decir nada o
decir mucho, según quiera entenderlo quien lo lea.
Y voy a terminar para escribir al padre Provincial y al padre
Iraola a quien debo carta desde hace dos meses, con la agravante para éste de
que no he podido hacerle un pequeño favor que me pidió escribiéndome expresamente
para ello desde Santo Domingo. Pasó por La Guaira su hermano en viaje a España
y no me fue posible recibirle por el mucho trabajo que tuve aquel día.
Lo del guatemalteco me tiene intrigado. Sé que hay algo de
fondo, así me lo tiene dado a entender Andima, pero como no ha juzgado oportuno
él ser explícito, tampoco yo lo he juzgado conveniente ser indiscreto. Cuando
vaya por ahí hablaremos de algunas opiniones que crecen en París y por aquí
(d)el euskera del Anaitasuna, que ni suscribo ni rechazo. ¿Se debe emplear
generalky cuando tenemos Geienetan? ¿Es exactamente lo mismo? Lo dejo a los
doctores.
Recibe un fuerte abrazo y saluda a tantos otros que hay por
ahí. Isaías Acha (rúbrica).»
Caracas 24-VII-1957. Isaías Acha a Benito Mendía. APC,
XII-6-5-10.
«ISAÍAS ACHA. Agente General de Seguros. Apartado 3302.
Caracas.
24 de julio de 1957.
M. R. P. Provincial. San Sebastián.
Muy recordado y querido padre Provincial: Hace ya algún
tiempo que recibí carta del padre Villasante con ocasión de los dos premios
adjudicados a coristas de Aránzazu en un certamen de euskera celebrado en el
Centro de aquí. En esta carta me hablaba de que un amigo común, residente en
Caracas (Andima Ibiñagabeitia), le había escrito con ocasión del mismo certamen
y de paso le hablaba de la posibilidad o conveniencia de una fundación de
ustedes aquí. Yo por mi parte, siguiendo las instrucciones de S. P., he guardado
absoluto secreto sobre el asunto. Hasta este momento, se entiende; pues, al
contestar al padre Villasante (no lo he hecho antes para eludir el tema) he
tenido que decirle algo de lo que opino al respecto. Lo interesante y más que
interesante esencial, es que ustedes hayan acordado proceder. El cómo y el
cuándo es cosa que a menudo los hechos y el tiempo tienen que dilucidar.
Si ustedes por las causas que sea, no lo juzgan conveniente o
factible, no hemos dicho nada. Ahora bien, si por el contrario piensan realizar
esa fundación conviene pensar en el cómo se puede realizar. El padre
Villasante, después de varios considerandos sobre las dificultades que ello
implica, sugiere que lo trabajásemos y pidiésemos directamente desde aquí a
Roma, con el refrendo de la autoridad eclesiástica. No me parece mal la idea y
ni siquiera difícil (el pedirlo se entiende; porque el reconocerlo o negarlo no
entra en nuestras posibilidades). Tengo la confianza de que lograríamos ser un
numeroso grupo los (que) suscribiéramos la petición y posiblemente afianzarla
con argumentos firmes. Creo que tampoco entrañaría dificultad el refrendo de la
autoridad diocesana, pues, a Dios gracias, con todos nuestros defectos tenemos
una buena porción de virtudes que nos prestigian. Tanto es así que en una de
las conferencias de celebradas en el mes de abril como parte de los festejos
del XV aniversario de la fundación del Centro, el señor Arzobispo de Caracas
tuvo la gentileza de presidir dicho acto. Y hubiera sido mejor si como estaba previsto,
el mismo Nuncio de S. S. hubiera acudido. Él mismo se había autoinvitado con
gran complacencia nuestra; pero alguna indiscreción por nuestra parte en echar
las campanas a vuelo prematuramente
—26→ le impidió venir.
Esto para indicarle que, según mi opinión, no habría
dificultad por parte de las autoridades eclesiásticas. Pero yo creo que sería
conveniente para orientarnos en estas gestiones y para preparar el ambiente
oportuno que algún padre Franciscano se dejara caer por aquí con suficiente anticipación
de meses. ¿No podría ser por ejemplo, el P. (Salbatore) Michelena que creo anda
por el Uruguay? El ambiente de por aquí en estos últimos meses ha cambiado muy
favorablemente hacia Aránzazu y sus Guardianes. Gran parte de este cambio se
debe al padre Iraola que dejó por aquí muchas simpatías con su carácter
sincero. Los cuadros de Aránzazu distribuidos por todo el Centro en lugares
estratégicos tienen también su parte en el cambio. Algo hemos hecho otros
machacando sobre la labor cultural realizada e irradiada por el Santuario. Y
aunque desgraciadamente las inquietudes de aquí se concentran en la política,
casi exclusivamente, con abandono de lo cultural, sin embargo se conserva el
suficiente buen criterio para apreciar y elogiar la labor que otros realizan y
que uno mismo no ejecuta por apatía o por falsa convicción.
En el mes de septiembre, Dios mediante, daré una vuelta por
ahí y espero que a pesar del poco tiempo que llevo libre y de que son varias
las tareas que he de realizar, me quede un rato para conversar con usted. Es
lástima que llegaré días después de la Novena de Aránzazu; de otro modo allí le
hubiera encontrado.
De salud, después de meses bastante angustiosos, me encuentro
mucho mejor. Parece que he dado con el origen de mis dolencias, que por lo
visto residía en mis pies y piernas. El trabajo me arrecia, sobre todo en estos
últimos meses y debo dar gracias a Dios por ello, pues no todos pueden decir lo
mismo.
Buenos, querido padre Provincial, me despido hasta la suya en
que espero me comunique cómo ve la situación respecto a lo de la fundación.
Quedo encomendado a sus oraciones. Le pide la bendición
seráfica su afectísimo amigo e hijo en N. S. P. Isaías Acha (rúbrica).»
(Caracas) 8-IX-1957. Isaías Acha a Benito Mendía. APC,
XII-6-5-11.
«8 de septiembre de 1957.
M. R. P. Provincial. San Sebastián.
Muy querido padre Provincial: Paz y Bien.
Recibí hace ya dos semanas su carta del 11 de agosto en que
principalmente me trataba el tema de la fundación aquí.
No le he contestado antes porque antes de hacerlo quería
estar con el Secretario del señor Arzobispo que es un sacerdote vasco, que
llegó aquí de seminarista hace años y con el que los vascos tenemos en general
mucha confianza.
El jueves pasado estuve conversando con él en su despacho
sobre el tema que nos interesa. Se mostró bastante escéptico en cuanto a la
posibilidad de la fundación, habiéndose ya establecido otra Provincia de la
misma orden. Me aseguró que nuestras gestiones personales (de los seglares, se
entiende) aunque sean en plan de colectividad serían nulas. Solamente a su
juicio tendría resultado una petición directa de V. P. antes el señor
Arzobispo. Me aseguró que no había llegado la carta que me decía usted haber
escrito preguntando si no habría algún inconveniente en que fundaran en esta
ciudad. Quizás esta carta fuera, en tiempos del señor Arzobispo anterior (Q. E.
G. E.); de esos tiempos él no puede asegurar nada. Pero lo que sí puede afirmar
que ninguna carta recibida en el Arzobispado queda sin contestación
actualmente.
El proceso único a seguir, según él es dirigirse usted en
carta al señor Arzobispo ofreciéndose para fundar en Caracas y atender cuando
menos dos parroquias en el interior de la República, donde él designare. Si
además de fundar en Caracas, se ofrece a poner un colegio, tendría más
aceptación.
—27→
Esta es en síntesis nuestra conversación. Me ha parecido
adelantársela al objeto de que se forme una composición de lugar apropiada
antes de nuestras conversaciones que D. M. serán dentro de unos días. El próximo
miércoles, día 11, salgo para Barajas en la K. L. M. Estaré muy poco tiempo en
la Patria pues tengo que regresar en el Marqués de Comillas a primeros de
octubre; no puedo detenerme más tiempo. Sin embargo creo que tendremos ocasión
para conversar sobre este tema y recibir sus instrucciones.
Termino, querido padre Provincial, pues estos últimos días
estoy de trabajo que no alcanzo más. Debo dejar todas las cosas en orden y esos
es bastante difícil cuanto todos mis negocios se basan en mis gestiones personales.
Cada día me surge un nuevo problema que tengo que resolver por adelantado; cosa
bastante difícil. He traído a casa toda mi oficina para pasarme el Domingo
entero entregado al trabajo.
Encomendándome a sus oraciones, quedo afectísimo en N. S. P.
Isaías Acha (rúbrica).»
(Alta Mar) 11-X-1957. Isaías Acha a Benito Mendía. APC,
XII-6-5-13.
«11-10-57. Paz y Bien.
M. Rev. y recordado padre Provincial. Le estoy escribiendo a
bordo del «Marqués de Comillas» en el que juntamente con mi esposa y dos hijos
regreso a Caracas.
El sábado pasado, que tuve libre, fui a San Sebastián a verme
con S. P., pero me encontré con que habiendo fallecido el padre Eguíluz, estaba
S. P. en Aránzazu. Tuve que regresar enseguida a Bilbao, pues en la
imposibilidad material, por falta de tiempo, de visitar a varios hermanos y
familiares, los había citado en mi casa para el Domingo.
Estas vacaciones me han sabido a bien poco pues los pocos
días que han sido los he tenido que distribuir entre las gestiones de regreso y
la gripe que ha tenido en cama a casi todos mis hijos. Yo me he mantenido de
pie porque no había tiempo de acostarme.
Lamento bien de veras no haber podido conversar un rato con
S. P. para recibir verbalmente sus instrucciones. De todos modos, sabe S. P.
bien que me tiene completamente a sus órdenes tanto para el asunto de la
fundación como para cualquier otro de otra índole.
Vamos a ver qué me reserva Caracas en esta nueva etapa. Haré
todo lo posible por abreviarla ya que la edad de mis hijos mayores me exige
estar junto a ellos en todo lo posible. Lo difícil es compaginar esta
obligación con la también muy importante y apremiante de poderles dar una buena
educación.
Quedo encomendado a sus oraciones y en espera de
instrucciones suyas que para mí serán gratos mandatos. Su afectísimo en N. S.
P. Isaías Acha (rúbrica).»